Metabool syndroom: wat is het en wat doe je eraan?

Het metabool syndroom is in opmars; in westerse geïndustrialiseerde landen is er zelfs sprake van een ware epidemie. En toch gaat het nog om een relatief nieuw en, voor sommigen zelfs, onbekend ziektebeeld. In dit blogartikel vertellen we je alles over het metabool syndroom en dragen we bij aan bewustwording over risicofactoren. Ook geven we tips voor een optimale metabole gezondheid.

Het metabool syndroom (MBS) is een cluster van cardiometabole symptomen die gepaard gaan met een verstoorde stofwisseling. Er bestaat geen eenduidige definitie van het metabool syndroom. De eerste beschrijving van patiënten met een combinatie van verschillende metabole verstoringen dateert weliswaar van 1923, maar pas in 1988, beschreef endocrinoloog Reaven het huidige metabool syndroom als syndroom X met een nog onbekende onderliggende pathogenese. In de laatste 30 jaar zijn er wereldwijd door diverse instanties zoals de WHO, de internationale diabetesfederatie en het RIVM verschillende definities en criteria voor het MBS gehanteerd. Elke instantie legt accenten op verschillende aspecten. Zo worden ook de termen insulineresistentiesyndroom en stofwisselingssyndroom gebruikt.

Het RIVM stelt dat er sprake is van MBS als iemand 3 of meer van de volgende risicofactoren heeft: een combinatie van insulineresistentie en hyperinsulinemie, abdominale obesitas, dyslipidemie, een gestoorde glucosetolerantie en hypertensie. Specifiek wordt uitgegaan van de volgende waarden:

• abdominale obesitas (middelomtrek mannen ≥ 102 cm, vrouwen ≥ 88 cm);
• matig verhoogde bloeddruk (bovendruk ≥ 130 mmHg en/of onderdruk ≥ 85 mmHg en/of bloeddrukverlagende medicatie);
• laag HDL (mannen < 1,03 mmol/l, vrouwen < 1,30 mmol/l en/of medicatie voor cholesterol);
• verhoogd glucose (nuchter ≥ 5,6 mmol/l, niet-nuchter ≥ 7,8 mmol/l en/of medicatie voor diabetes);
• verhoogde triglyceriden (≥ 1,7 mmol/l).

Hyperinsulinemie (een te grote aanmaak van insuline als reactie op een hoge bloedsuiker) en insulineresistentie (waarbij het lichaam steeds slechter op insuline reageert) spelen een centrale rol bij het MBS. Je lever kan een beperkte mate van glucose tijdelijk opslaan in de vorm van glycogeen. Als de opslagcapaciteit van glycogeen is benut en er onvoldoende glucose door het lichaam wordt gebruikt én er een overmatige inname van koolhydraten is, ontstaat er een verhoogde aanmaak van (verzadigde) vetzuren in de lever. Naarmate dit vaker voorkomt, kan dit leiden tot verhoogde triglyceridengehaltes in het bloed, stapeling van abdominaal vet en laaggradige ontstekingen. Al enige tijd voor de genoemde waarden ontregeld raken en de diagnose MBS wordt gesteld, kunnen mensen al klachten ervaren zoals vermoeidheid en slaperigheid na de maaltijd, een gebrek aan concentratie, behoefte aan zoetigheid tussen de maaltijden door en een trillerig of geïrriteerd gevoel als de maaltijd wordt uitgesteld. Bij langdurige ontregelingen van het metabolisme worden de klachten ernstiger en kunnen tal van symptomen ontstaan gerelateerd aan de hormoonhuishouding, de gewrichten, ogen, hart- en bloedvaten en het zenuwstelsel.

Wereldwijd kampt een schokkende 30% van de volwassenen met het MBS. Onderzoek van het RIVM uit 2012, dus alweer van 10 jaar geleden, laat zien dat het MBS ook in Nederland veel voorkomt. Mannen hebben vaker last van het MBS dan vrouwen en de percentages nemen toe naarmate de leeftijd vordert. Overgewicht vormt een belangrijke risicofactor. Alhoewel je ook met overgewicht metabool gezond kunt zijn en zonder overgewicht metabool ongezond kunt zijn. Dit heeft alles te maken met je leefstijl, voedingspatroon en lichaamsbouw.

Enkele interessante cijfers uit het RIVM-onderzoek:

• Het percentage mannen met MBS bedroeg in 2012 20,1% in de leeftijdscategorie 40-49 jaar, 40,9% in de leeftijd van 50-59 jaar en maar liefst 48,2% in de leeftijd van 60-70 jaar!
• Voor vrouwen gaat het om de volgende cijfers: 40-49 jaar 17%, 50-59 jaar 28,8%, 60-70 jaar 44%.
• 80,4% van de mannen en 64,5% van de vrouwen met obesitas en 12,3% van de mannen en 7,9% van de vrouwen met een normaal gewicht hebben MBS.
• 38,4% van de mannen en 29,9% van de vrouwen met een lager opleidingsniveau en 27,3% van de mannen en 18,1% van de vrouwen met een hogere opleiding hebben het MBS.

Mensen met het MBS hebben een driemaal hogere kans op hart- en vaatziekten (zoals een hartinfarct, een beroerte of atherosclerose) en een vijfmaal hogere kans op diabetes type 2 dan mensen zonder MBS. Een zeer zorgelijk aspect voor de gezondheid en gezondheidszorg.

Diverse verklaringen kunnen worden gevonden voor de grote toename van het metabool syndroom. Zo zorgen veranderingen in ons voedselaanbod in de laatste decennia ervoor dat we vaker kiezen voor fastfood en bewerkte voeding vol toegevoegde suikers, zout, verkeerde vetten, bewaarmiddelen en geur-, kleur- en smaakstoffen uit de supermarkt. Pure gezonde en verse voeding krijgt hierdoor een ondergeschikte plek. Naast toxines uit voeding nemen de laatste decennia ook de toxines uit onze leefomgeving toe. In de urine van 90% van de mensen worden bijvoorbeeld zogenoemde hormoonverstorende stoffen aangetroffen (Endocrine Disrupting Chemicals). Steeds meer onderzoek laat zien dat deze EDC’s interfereren met ons metabolisme en onze hormonale balans en zo bijdragen aan chronische laaggradige ontstekingen en het ontstaan van MBS.

Sinds de industriële revolutie en de opkomst van talrijke technologische ontwikkelingen is het leven aanzienlijk minder fysiek geworden. Volgens de beweegrichtlijnen van de Gezondheidsraad zouden volwassenen wekelijks ten minste twee en een half uur matig intensief moeten bewegen en kinderen dagelijks minstens een uur. Ook worden spier- en botversterkende activiteiten aanbevolen om het risico op chronische ziekten zoals diabetes, hart- en vaatziekten, depressie en, bij ouderen, botbreuken te verlagen. Volgens Volksgezond en Zorg van het RIVM deed in 2017 56,5% van de Nederlanders van 12 jaar en ouder wekelijks of vaker aan sport. Mannen (58%) sporten iets vaker dan vrouwen (55%). 56% van de volwassenen boven de 18 voldoet echter niet aan de beweegnormen. En dan is nog maar de vraag of de beweegnormen wel voldoende zijn. Veel ruimte voor verbetering dus!

Ook chronische stress, iets wat steeds vaker voorkomt, kan bijdragen aan het ontstaan van het MBS. Door langdurige verhoging van het hormoon cortisol neemt de bloedglucose toe om, zoals normaalgesproken bij acute stress het geval is, te kunnen vluchten of vechten. Echter als het overschot aan de brandstof glucose niet wordt verbruikt, dan kan deze worden opgeslagen in de vorm van buikvet. Het hormoon cortisol wordt ook wel het vetopslag-hormoon genoemd en het is het meest actief in je buik. Na afloop van een stressreactie neemt bovendien je hongergevoel toe met een behoefte aan energierijk voedsel om je energie weer aan te vullen. Vaak met verkeerd koolhydraatrijk voedsel zoals ‘comfort food’. Dit verhoogt echter opnieuw je insulinespiegel en vetopslag in de buik. Precies het vet dat verantwoordelijk is voor ontstekingen, insulineresistentie en dus MBS. De laatste jaren wordt duidelijk dat bij veel pathologieën ontsteking een rol speelt. Ook het MBS is een ontstekingsziekte mede door de ontstekingsactiviteit van buikvet. Bij chronische stress kan de gevoeligheid voor cortisol afnemen. Hierdoor heeft cortisol minder effect als regulerende factor in het remmen van ontstekingen.

Onderzoek laat tot slot zien dat ouderen met depressieve klachten over de jaren heen meer buikvet ontwikkelen dan niet-depressieve ouderen. Tegelijkertijd hebben ouderen met veel buikvet meer risico om depressieve klachten te ontwikkelen. Ouderen die zowel depressieve klachten als metabole ontregelingen vertonen, lijken bovendien slechter te herstellen van hun depressieve klachten. Deze bevindingen wijzen erop dat een vicieuze cyclus bestaat tussen depressieve klachten en metabole ontregelingen. De klachten lijken zelfs zo sterk samen te hangen dat soms wordt gesproken van een afzonderlijk ziektebeeld: de metabole depressie. Ook hier speelt het hormoon cortisol een sleutelrol; depressieve ouderen met verhoogde cortisolwaardes hebben vaker MBS.

• Bij overgewicht is afvallen natuurlijk het eerste advies. Daarbij is niet alleen calorierestrictie belangrijk, maar ook het aanpakken van onderliggende insulineresistentie. Een voedingspatroon met verse, pure gezonde voeding, vol groenten, fruit, kruiden, noten, zaden, vette vis, schaal- en schelpdieren, eitjes en gevogelte, laag in (geraffineerde) koolhydraten en rijk aan vezels, goede eiwitten en vetten biedt uitkomst. Interventies zoals Intermittent Fasting of een voedingspatroon gebaseerd op milde ketose om de vetverbranding te stimuleren, kunnen ondersteunend zijn.
• Zorg voor passende beweging. Doe wat kan, en voer dat langzaam op. Bij overgewicht kan regelmatig wandelen, fietsen of zwemmen een goede start zijn. Krachttraining helpt om meer spierkracht op te bouwen en meer spieren zorgen voor meer vetverbranding. Zit je veel achter de computer? Houd dan elk uur een korte ‘sitting break’ van 5 minuten. Maak deze korte breaks effectief en doe een paar lichamelijke oefeningen zoals squats, jumping jacks, een minuutje planken of druk je een aantal keer op.
• Pak waar mogelijk stress aan. Wellicht is dat niet makkelijk, maar het niet doen, kan je uiteindelijk veel kosten. Voor de een helpt coaching, mindfulness of meditatie, voor de ander elke dag een flinke wandeling in de natuur en je hoofd leeg maken. Investeer actief in ontspanning, in plezier en positieve sociale activiteiten.
• Zorg voor een gezond aantal uren slaap (7-8) en een regelmatig dag- en nachtritme.
• Afhankelijk van de symptomen kan inzet van suppletie waardevol zijn. Bijvoorbeeld Oleotens, ter ondersteuning van hart- en bloedvaten, Pocosyl, ter ondersteuning van een normale bloedsuikerspiegel en Zinargin, het zinksupplement dat bijdraagt aan een normale stofwisseling van koolhydraten, eiwitten en vetten en MultiPerfect voor een brede ondersteuning van de gezondheid.

Op de website van ReThink Logic of Nature vind je het wetenschappelijke artikel over de gunstige effecten van kou: Kou is cool. ReThink Foundation draagt bij aan bewustzijn over gezondheid.